JAK NAGRAĆ ORAZ MIKSOWAĆ WOKALE?
Idąc dalej, chociaż możliwe jest w całości tworzenie muzyki z użyciem wirtualnych instrumentów dostępnych w postaci z różnych pluginów, jeśli chcemy uzyskać wokal o prawdziwie ludzkim brzmieniu, to nie ma innej możliwości – trzeba go nagrać w rzeczywistości. W tym poście omówimy podstawowe techniki niezbędne do uzyskania profesjonalnie brzmiących wokali już pierwszego dnia.
Ludzki głos jest niezwykle skomplikowany. Instrumenty wykonane przez człowieka, takie jak fortepian, flet lub nawet gitara, mogą być z powodzeniem emulowane dzięki próbkowaniu i syntezie dźwięku. Jednakże wokale różnią się tak bardzo w brzmieniu, charakterze i dynamice, że są one niezwykle trudne, aby odtwarzać je syntetycznie – przynajmniej na zadowalającym poziomie. Idąc dalej, chociaż możliwe jest w całości tworzenie muzyki z użyciem wirtualnych instrumentów dostępnych w postaci z różnych pluginów, jeśli chcemy uzyskać wokal o prawdziwie ludzkim brzmieniu, to nie ma innej możliwości – trzeba go nagrać w rzeczywistości. W tym poście omówimy podstawowe techniki niezbędne do uzyskania profesjonalnie brzmiących wokali już pierwszego dnia.
ŚWIETNY WOKAL ZACZYNA SIĘ OD ZNAKOMITEGO WOKALISTY
„Śpiewać każdy może, trochę lepiej lub trochę gorzej...”, ale w naszym przypadku powinniśmy mówić tylko o tym lepszym śpiewie. Świetnie brzmiący wokal jest wyjątkowo subiektywnym odczuciem, ale jest bardzo ważne, aby jego podstawy były bez zarzutu: czy wokalista nie fałszuje, czy ma odpowiednią technikę oddychania, czy się prawidłowo rozgrzał? Kwestię, czy wokalista może śpiewać czy też nie, pozostawiamy tutaj nierozstrzygniętą, ale musimy też umieć przewidzieć, jaki będzie ostateczny wynik przed naciśnięciem przycisku Record. Niezwykle trudno jest poprawić słaby wokal już w miksie. I chociaż możliwe są niewielkie zmiany w wysokości dźwięków, na ścieżce czasu oraz możemy użyć korekcji barwy w miksie, naszym imperatywem powinno być uzyskanie świetnego wokalu już na samym początku.
Porada: Wokaliści mogą pomóc sobie przez odpowiednią rozgrzewkę i mądre podejście do kwestii diety. Trenerzy wokalni zalecają picie letniej wody lub herbaty ziołowej przed występem i odradzają wszystko, co może podrażniać gardło, drogi oddechowe lub żołądek – włączając w to alkohol oraz kofeinę. Przykro nam!
WYBÓR MIKROFONU
W studiach nagraniowych wokale są zazwyczaj nagrywane przy użyciu wielkomembranowych mikrofonów pojemnościowych. Jednym z powodów ich popularności jest ich wyjątkowa charakterystyka brzmieniowa. W przeciwieństwie do mikrofonów pojemnościowych z małą membraną, które w większości przypadków cechują się bardziej neutralnym brzmieniem, prawie wszystkie mikrofony wielkomembranowe nadają nagraniom swoją własną sygnaturę brzmieniową. To zróżnicowanie pozwala dopasować dany mikrofon do różnych wokalistów i w ten sposób dopełnić ich wyjątkowy głos. Jeśli budżet pozwala nam na posiadanie kilku mikrofonów, wówczas warto zainwestować w przynajmniej dwa mikrofony, które wyraźnie różnią się swoim brzmieniem. W takim wypadku powinniśmy kupić jeden mikrofon o jasnym i otwartym brzmieniu oraz drugi, który pozwala uzyskać bardziej ciepły charakter dźwięku.
Warto podkreślić, że w tych okolicznościach fakt, że coś jest drogie, wcale nie musi oznaczać, że jest lepsze. O wiele ważniejsze jest skupienie się na sygnaturze brzmieniowej danego mikrofonu i w jakim stopniu jest on odpowiedni dla konkretnego wokalisty. Na przykład, jeśli będziemy mieć wokalistę, którego głos wyróżnia się naturalnie gardłowym charakterem, a nasz mikrofon będzie dodatkowo go podkreślał w niezbyt przyjemy sposób, wówczas ten mikrofon nie będzie odpowiedni, niezależnie od tego, ile kosztował.
Jeśli wybierzemy mikrofon pojemnościowy do rejestrowania wokali, będzie nam potrzebny filtr pop, którego rolą jest ograniczanie głosek wybuchowych, by nie powodowały one zniekształcania sygnału. Najczęściej powodują je głoski „p” oraz „b”, którym zwykle towarzyszy silna fala dźwiękowa kierowana do mikrofonu. Wysokiej jakości filtr pop umieszczony bezpośrednio przed mikrofonem sprawia, że jesteśmy w stanie mieć te dźwięki pod kontrolą i ograniczyć ich niekorzystny wpływ na nasze nagrania.
ROZWAŻMY UŻYCIE MIKROFONU DYNAMICZNEGO
Chociaż wielkomembranowe mikrofony pojemnościowe są uważane za standard w przypadku rejestrowania wokalu w studiach, są też odstępstwa od tej reguły. Niektórzy inżynierowie dźwięku dość często sięgają po mikrofony dynamiczne w przypadku konkretnych wokalistów czy też stylów muzycznych. Typowym przykładem mogą być takie gatunki jak ciężki rock czy też metal, w których to nadmierna szczegółowość brzmienia oraz wyraźny udział wysokich częstotliwości mikrofonu pojemnościowego mogą stanowić pewną przeszkodę i nie wpisywać się w oczekiwany charakter brzmienia.
(Ilustracja powyżej: Mikrofon dynamiczny Shure Beta58)
ROZWAŻMY UŻYCIE MIKROFONU WSTĘGOWEGO
Mikrofony wstęgowe były kiedyś standardem branżowym w dziedzinie rejestrowania dźwięku w studiach nagraniowych. Niestety delikatność konstrukcji pierwszych mikrofonów wstęgowych sprawiła, że ostatecznie popadły one w niełaskę i przegrały z bardziej wytrzymałymi mikrofonami pojemnościowymi. Wybór mikrofonu wstęgowego może pomóc w uzyskaniu wokalu z dobrze wyrównanym pasmem wysokich częstotliwości, dzięki ich ciepłej charakterystyce brzmieniowej. Warto też zauważyć, że współczesne mikrofony wstęgowe mają znacznie bardziej wytrzymałą konstrukcję.
Wyjście w tym wypadku powinno być następujące: spróbujmy tak wielu mikrofonów, na ile pozwala nasz budżet. Uzyskanie oczekiwanego charakteru brzmienia wokalu na tym etapie może wyeliminować wiele przyszłych problemów. Warto więc poświęcić swój czas na odpowiedni wybór mikrofonu i zainwestować w niego.
(Ilustracja powyżej: Mikrofon wstęgowy Shure KSM353)
CHARAKTERYSTYKA KIERUNKOWOŚCI
Istnieją trzy podstawowe charakterystyki kierunkowości, które powinniśmy rozważyć podczas rejestrowania wokalu: kardioidalna, wszechkierunkowa oraz dwukierunkowa.
Najczęściej wykorzystywaną charakterystyką kierunkowości w przypadku nagrywania wokalu jest charakterystyka kardioidalna, która cechuje się większą czułością na dźwięki docierające z przodu mikrofonu niż z jego tyłu. Mikrofony kardioidalne mają jeszcze tę zaletę, że ograniczają obecność szumów otoczenia. Jednakże cechuje je też pewne koloryzowanie brzmienia w porównaniu do konstrukcji wszechkierunkowych. Najbardziej oczywistym przykładem koloryzowania dźwięku jest efekt zbliżeniowy (proximity), który przejawia się tym, że następuje wzmocnienie niskich częstotliwości, gdy mikrofon zbliża się do źródła dźwięku. Możemy też usłyszeć niewielkie zmiany brzmienia, gdy wokalista odsuwa się od osi mikrofonu.
Mikrofony wszechkierunkowe zapewniają bardziej „naturalne” lub „otwarte” brzmienie, ale też odbierają w większym stopniu dźwięki odbite i z otoczenia. Jeśli posiadamy studio, które wyróżnia się świetną akustyką, wówczas możemy uzupełnić nagranie naturalnym pogłosem. Z drugiej strony możemy uzyskać bardziej naturalne brzmienie, ale tylko w przypadku, gdy studio jest bardzo dobrze wytłumione. W większości sytuacji, szczególnie w odniesieniu do studiów domowych, bardziej suche i intymne brzmienie mikrofonów kardioidalnych łatwiej dopasować do całego kontekstu miksu. Naturalny pogłos może sprawdzić się doskonale, gdy jest dobrze nagrany, natomiast jeśli nie mamy pewności, czy jego obecność będzie odpowiednia, to warto go ograniczyć, a dopiero później dodać pogłos korzystając z wtyczek programowych.
Ostatnią, ale nie mniej ważną charakterystyką kierunkowości jest charakterystyka dwukierunkowa (ósemkowa). Powszechnie spotyka się ją w mikrofonach wstęgowych. Mikrofon z charakterystyką dwukierunkową dobrze odbiera dźwięki z przodu oraz tyłu i wyraźnie tłumi je z jego boków. Dzięki odpowiedniemu umieszczeniu mikrofonu o charakterystyce dwukierunkowej martwe strefy odbioru dźwięków, które znajdują się z jego boków, mogą być świadomie wykorzystane, gdy nagrywamy wokalistę grającego równocześnie na gitarze.
POZYCJONOWANIE MIKROFONU ORAZ ODLEGŁOŚĆ
Ustawienie mikrofonu w odległości od 10 do 20 centymetrów powinno sprawdzić się w przypadku większości głosów. Jeśli używamy mikrofonu kardioidalnego, musimy uważać na efekt zbliżeniowy, jeśli wokalista śpiewa zbyt blisko mikrofonu. Co jest niezwykle ważne, wokalista powinien utrzymywać względnie stałą odległość od mikrofonu podczas śpiewania, ponieważ wszelkie zmiany pozycji mogą drastycznie wpłynąć na brzmienie wokalu.
Istotnym problemem podczas rejestrowania wokalu mogą być zgłoski syczące. Jeśli głos wokalisty cechuje się bardzo wyraźnymi dźwiękami „s” oraz „t”, powinniśmy mikrofon nieco obniżyć, aby nie znajdował się on bezpośrednio w linii jego ust.
(Wysokość ustawienia mikrofonu dynamicznego będzie mieć wpływ na brzmienie mikrofonu kardioidalnego. Powinniśmy eksperymentować z różną wysokością ustawienia mikrofonu w celu uzyskania najlepszego balansu między dobrym brzmieniem a kontrolą głosek syczących).
AKUSTYKA POMIESZCZENIA
Gdy już wiemy, jak mikrofon odbiera dźwięk, musimy zastanowić się, jak to wszystko działa w kontekście całego pomieszczenia studyjnego. Mikrofony pojemnościowe są bardzo czułe i będą też odbierać dźwięki odbite od ścian pomieszczenia. Te odbite dźwięki zostaną zarejestrowane jako dodatek do dźwięku bezpośrednio docierającego do mikrofonu. Jeśli nie mamy tego szczęścia i nie posiadamy profesjonalnie zaadoptowanego akustycznie pomieszczenia nagraniowego, jest mało prawdopodobne, że nasze nagrania zyskają uznanie. W większości przypadków lepiej jest dobrze kontrolować poziom odbić dźwięku w pomieszczeniu, eliminując je w możliwie największym stopniu, co pozwala na skoncentrowanie się na uchwyceniu dźwięku bezpośredniego dobrej jakości.
Brak kontroli nad pogłosem pomieszczenia jest tym, co ewidentnie obnaża słabość większości studiów domowych i projektowych. Możemy zainwestować mnóstwo pieniędzy w znakomitej jakości mikrofon, ale jeśli nie uda nam się zapanować nad odbiciami dźwięku w pomieszczeniu, lepsze właściwości mikrofonu nie wpłyną na poprawę słabych wyników samego nagrania. Dobra wiadomość jest taka, że podstawowa adaptacja akustyczna nie musi być droga. Poniżej przedstawiono kilka sposobów, w jaki można szybko poprawić jakość nagrań w tym zakresie:
POWIESZENIE KOŁDRY
Może nie będzie to dobrze wyglądać, ale to działa. Jakość dźwięku bezpośredniego może zostać wyraźnie poprawiona, gdy za wokalistą powiesimy kołdrę. Ta technika jest szczególnie użyteczna, gdy przypomnimy sobie o kardioidalnej charakterystyce kierunkowości. Mikrofony kardioidalne lepiej odbierają dźwięki docierające z przodu, tak więc powieszenie kołdry za wokalistą sprawi, że będziemy mogli istotnie ograniczyć odbicia dźwięku w pomieszczeniu, zanim one trafią do mikrofonu.
ROZWAŻMY UŻYCIE FILTRA TYPU „VOX GUARD”
Możemy poprawić jakość naszych nagrań w jeszcze większym stopniu, gdy użyjemy filtra pochłaniającego i rozpraszającego dźwięk. Przenośne rozwiązania takie jak Primacoustic Vox Guard można umieścić bezpośrednio na statywie mikrofonowym. W istotnym stopniu ograniczają one odbicia dźwięku z boku oraz z tyłu. Gdy taki filtr zostanie użyty w połączeniu z kołdrą, która jest powieszona za wokalistą, możliwe jest uzyskanie bardzo dobrych wyników z niewielkim nakładem finansowym.
ROZWAŻMY ADAPTACJĘ AKUSTYCZNĄ POMIESZCZENIA
Jeśli zależy nam na bardziej profesjonalnym wyglądzie i odczuciu naszego pomieszczenia, w którym dokonujemy nagrań, warto rozważyć użycie zestawów do adaptacji akustycznej. Kontrola odbić w większym zakresie i w wielu miejscach pomieszczenia zapewni korzyści w całym procesie produkcyjnym – od rejestrowania dźwięku po jego miksowanie oraz mastering. Firma Primacoustic oprócz wspomnianego filtra Vox Guard oferuje też wstępnie skonfigurowane zestawy dla różnej wielkości pomieszczeń, od których możemy zacząć adaptację akustyczną naszego pomieszczenia.
ODSŁUCH DŹWIĘKU PODCZAS REJESTROWANIA WOKALU
Gdy już mamy wybrany odpowiedni mikrofon oraz odpowiednio zaadaptowaliśmy akustycznie nasze studio, jesteśmy już prawie gotowi do tego, co najważniejsze – zarejestrowania partii wokalu. W tym momencie musimy zapewnić wokaliście komfort nagrywania. Im bardziej będzie on zadowolony, tym większe prawdopodobieństwo, że sesja nagraniowa będzie bardzo udana. Poświęćmy kilka dodatkowych minut, aby przygotować dobry miks odsłuchu, w którym będzie dobrze słyszana zarówno ścieżka podkładu, jak również głos wokalisty. Dodanie odrobiny pogłosu do miksu słuchawkowego na tym etapie może ogromnie wpłynąć na pewność śpiewania wokalisty oraz właściwą wysokość dźwięków. Upewnijmy się też, że rejestrujemy tylko czysty dźwięk, aby mieć nad nim pełną kreatywną kontrolę podczas miksowania.
SKLEJANIE KOLEJNYCH WYKONAŃ
Nawet najlepsi wokaliści popełniają błędy. Co więcej, niektóre podejścia będą lepsze od innych. Z tego też powodu dobrą praktyką jest zarejestrowanie kilku wykonań danej partii, a następnie połączenie najlepszych ich fragmentów na jednej ścieżce master. Sposobem zrealizowania tego zadania według starej szkoły było zarejestrowanie każdego wykonania na oddzielnych ścieżkach, a następnie cięcie i wklejanie najlepszych fragmentów na nową ścieżkę master. Ten proces był dosyć pracochłonny, ale na szczęście większość nowoczesnych programów rejestratorów dźwięku jest wyposażona w pewne narzędzia do łączenia ścieżek, które zarówno zapewniają łatwy dostęp i wybór poszczególnych fragmentów z kolejnych wykonań, jak też pozwalają na połączenie wszystkiego bez konieczności tworzenia oddzielnej ścieżki master.
Gdy wybieramy fragmenty, które chcemy zachować, zachowajmy dużą ostrożność przy usuwaniu zbędnych części wykonań. Jeśli odetniemy początek lub koniec fraz, w efekcie końcowym dźwięk nie będzie płynnie narastał i zanikał. Jeśli wytniemy fragment między frazami, nasza ingerencja nie powinna być słyszalna, a rezultat powinien być taki, jakby wokalista wykonał cały utwór za jednym podejściem. (Zobacz poniżej przykład z Logic Pro).
MIKSOWANIE
W większości przypadków nagrań muzyki popularnej wokal jest najważniejszy. Z tego powodu powinien on cały czas zajmować określoną przestrzeń i być na tym samym poziomie w całej ścieżce. Chociaż nie ma jednej formuły obowiązującej podczas miksowania wokalu, istnieje kilka podstawowych praktyk, które sprawdzają się w przypadku różnego typu gatunków muzycznych. Zastosowanie umiarkowanej korekcji barwy, kompresji oraz pogłosu to typowe operacje wobec głównego wokalu. Oto kilka przykładów, od których możemy zacząć:
KOREKTOR BARWY (EQ)
Znakomicie, jeśli mądrze zainwestowaliśmy nasz czas podczas wyboru odpowiedniego mikrofonu pod kątem głosu wokalisty. W każdym przypadku nieznaczna korekcja barwy może jeszcze bardziej poprawić głos wokalisty i zapewnić jego właściwą obecność w miksie. Jeśli wokal był rejestrowany przy użyciu mikrofonu kardioidalnego, dobre rezultaty może przynieść lekkie oczyszczenie go w dolnym paśmie. Spróbujmy stłumić sygnał o kilka decybeli w paśmie 300 – 600 Hz w celu oczyszczenia nieco „zamulonego” wokalu. Warto również użyć filtra górnoprzepustowego do odcięcia częstotliwości poniżej 100 Hz. Te najniższe częstotliwości nie są istotne w przypadku większości partii wokalnych, a ograniczenie ich pomoże zapanować nad niepożądanym dudnieniem w dolnym paśmie.
Sposób, w jaki chcemy ingerować w górne częstotliwości, w dużej mierze zależy od wyboru mikrofonu oraz preferencji danej produkcji. Jeśli wybraliśmy wielkomembranowy mikrofon pojemnościowy o jasnym charakterze brzmienia, wzmocnienie tego pasma może być przesadne. Jeśli chcemy dodać trochę więcej prezencji, nieznaczne wzmocnienie w paśmie od 3 do 7 kHz powinno być wystarczające, aby zapewnić większą klarowność wokalu. Wzmocnienie pasma od 8 kHz może dodać brzmieniu więcej „powietrza”.
KOMPRESJA
To, w jakim stopniu oraz kiedy użyć kompresji wobec wokalu dzieli wielu inżynierów dźwięku oraz producentów. W przypadku bardziej agresywnych stylów muzycznych, takich jak ciężki rock, wykorzystywana jest bardzo silna kompresja wokalu. Z drugiej strony puryści, którzy szukają bardziej naturalnego brzmienia uważają, że zastosowanie kompresji powinno być sprowadzone do minimum, a zamiast niej wolą użyć automatyzacji do kontroli poziomów głośności.
Jeśli chcemy uzyskać łagodny efekt kompresji, należy parametr proporcji (ratio) ustawić w okolicach 2:1 – 6:1, a następnie ustawić próg graniczny (threshold), aby kompresja dotyczyła tylko najgłośniejszych fragmentów ścieżki wokalu. Jeśli zależy nam na bardziej radykalnej kompresji – wybierzmy ustawienie parametru proporcji między 3:1 a 7:1, a próg graniczny ustawmy na takim poziomie, przy którym procesor praktycznie zawsze ingeruje w ścieżkę wokalu. Im większa redukcja wzmocnienia, tym ważniejsze staje się ustawienie krótkiego czasu ataku. Jeśli atak jest zbyt wolny, silna kompresja może wyolbrzymiać dźwięki syczące. Na dobry początek doświadczeń z ustawieniami ataku oraz wybrzmiewania dźwięku warto skorzystać z gotowych presetów kompresora. Dzięki nim możemy zorientować się, jakie są typowe ustawienia, od których możemy zacząć i na ich podstawie znaleźć takie, które najbardziej nam odpowiadają.
(Ilustracja powyżej – przykład zastosowania dość silnej kompresji wokalu)
POGŁOS
Mówiąc ogólnie, pogłos w przypadku wokalu powinien zapewnić dwie rzeczy:
1. Dać wrażenie prawdziwej przestrzeni akustycznej, która zapewnia zarejestrowanym dźwiękom bardziej naturalne brzmienie.
2. Zapewnić wokalowi własny charakter lub też, jeśli jest to potrzebne, wyróżnić cały występ w określony sposób.
1. DODANIE PRZESTRZENI
Naszym głównym celem jest uzyskanie wrażenia, że wokal był zarejestrowany równocześnie z innymi instrumentami. Gdy oddzielnie rejestrujemy poszczególne ścieżki, na końcowym etapie możemy uzyskać wrażenie, że zupełnie nie pasują one do siebie. Ten problem staje się szczególnie zauważalny, gdy wszystko było zarejestrowane techniką bliskiego omikrofonowania z użyciem mikrofonów kardioidalnych. Możemy użyć pogłosu, aby nadać każdej oddzielnej ścieżce jedną wspólną charakterystykę akustyczną i wrażenie, że wszystkie one tworzą jedno wspólne nagranie.
Nowoczesne pogłosy dostępne w formie wtyczek programowych posiadają szeroki wybór presetów, od którego możemy rozpocząć nasze prace. Warto poświęcić sporo czasu, aby precyzyjnie dopasować pogłos do naszego miksu. Musimy pamiętać, że gotowe presety raczej rzadko powinny być użyte w swojej gotowej postaci wobec naszego materiału. Dostosowanie pogłosu jest zagadnieniem dość skomplikowanym. Na podstawowym poziomie możemy spróbować zmienić kilka kluczowych parametrów, do których należą:
Pre-delay - ten parametr służy do opóźnienia o określony czas pojawiania się pierwszych odbić dźwięku tworzących pogłos. Jeśli pozostaną niezmienione lub też ten parametr nie będzie dostępny, wczesne odbicia mogą zmienić brzmienie dźwięku bezpośredniego. Dodatkowo słuchacz zostaje umieszczony znacznie dalej od wokalu. Popularną techniką jest ustawienie wartości pre-delay odpowiadającej wartości ósemki lub szesnastki w danym utworze. Ta metoda pozwala zachować odczucie dźwięku bezpośredniego przy jednoczesnym dodaniu przestrzeni do całości nagrania.
EQ - Korekcja barwy jest normalnie dodawana do sygnału powrotu i może pomóc w tym, aby pogłos był bardziej „skupiony”. Typowym punktem wyjścia powinno być podcięcie niskich częstotliwości przy użyciu filtra górnoprzepustowego, a w niektórych przypadkach możemy też rozważyć nieznaczne osłabienie wysokich częstotliwości. W połączeniu taka korekcja pozwala zachować spójność brzmienia i dynamikę w dolnym paśmie, a jednocześnie zwiększa odległość między dźwiękiem bezpośrednim a pogłosem pomieszczenia. Po ustawieniu brzmienia pogłosu w górnym i dolnym paśmie, możemy rozważyć dalsze jego kształtowanie przez użycie precyzyjnie rozmieszczonych filtrów korekcji o bardzo wąskim działaniu w celu ograniczenia obecności wszelkich niepożądanych rezonansów. Naszym celem powinno być uzyskanie subtelnej akustyki pomieszczenia, która idealnie pasuje do naszego miksu.
2. TOŻSAMOŚĆ I CHARAKTER
Jeśli chcemy uzyskać trochę więcej wigoru, powinniśmy spróbować dodać trochę pogłosu płytowego, ponieważ ma on swój własny klasyczny charakter i nie brzmi tak, jak większość pogłosów imitujących pomieszczenia lub przestrzenie. Gdy jest on zmieszany z subtelną akustyką pokoju, co opisano wcześniej, możliwe jest uzyskanie pełnego i ciepłego brzmienia wokalu, który doskonale wpisuje się w cały utwór, a jednocześnie jest kluczowym elementem, na którym skupiamy uwagę słuchacza.
PODSUMOWANIE
Uzyskanie brzmienia wokalu, który idealnie wpisuje się w charakter całego utworu, jest jednym z największych wyzwań w całym procesie miksowania. Wymaga to dużej praktyki i dobrze wyczulonego ucha, aby wokal brzmiał znakomicie i był tam, gdzie być powinien. Skorzystajmy z porad zamieszczonych w tym poście, jako dobrych punktów wyjścia i zawsze porównujmy naszą pracę z utworami, które cieszą się naszym dużym uznaniem. Na koniec powinniśmy też zapamiętać, że nie ma żadnych bezwzględnych reguł i jeśli coś brzmi dobrze, oznacza to, że jest dobre.
